Çocuklara ödül vermeden nasıl yetistireceğiz

Ebeveynlik yolculuğumuzda hepimizin başvurduğu, sıkıştığımız zaman iç güdüsel olarak uyguladığımız ödül yöntemi aslında sanıldığı kadar masum değil. Psikoloji bilimi geliştikçe ve zaman değiştikçe ödül ile motivasyon sağlamanın ya da bir şeyi yaptırmanın uzun vadede zararları önümüze seriliyor.

Önceden ya iyi bir şey yaptığımızda ödüllendirilirdik ya da bir şey yapmadığımızda yaptırmak için ödüle başvurulurdu. Biz böyle yetiştik ama bunların etkileri ile yetişmemiz çocuklarımızı o şekilde yetiştireceğimiz anlamına gelmiyor.

Ben de özellikle yemek yemediği zaman kızıma ödüller vermiştim. O zamanlar masum gözüken bu yöntem zamanla çığ gibi büyüdü ve altında ezildik. Yemek yesin diye ödül teklif ettiğimizde "Yok ben yeni oyuncak da istemiyorum, yemek yemek de." dediğinde biz ne kadar yanlış bir yolda olduğumuzu anladık.

Ödül konusuna yine Sevgili Özgür Bolat seminerlerinde dinlediklerimle ve Aletha Solter'in "Bilinçli Bebek" kitabından kesitlerle değineceğim.

Ödül ile çocuk yetiştirmenin zararları 

*Ödüller masum sayılır: Ödül bir şey yapıldığında verilir, yapılmadığında ise verilmezse ceza ile aynı anlama gelir ve son derece duygu zedeleyicidir. Bu sebepten ödül verilen bebekler güvensiz ve kaygılı olurlar.


*Ödüller kontrol kalıpları oluşmasına sebep olabilir: Yapılması istenilen davranışın olması için sürekli aynı şekilde ödüllendirilen çocuk, ödül nesnesini kontrol kalıbı (bağımlılık ) haline getirir ve bu son derece tehlikelidir.

Örneğin: Oyuncaklarını toplasın diye çikolata ile ödüllendirilen çocuk ileri yaşantısında sıkıştığı her durumda tatlı yemek isteyebilir. Çocuklarda obezitenin başlamasının en büyük sebeplerinden biri yanlış ve ödülle yemek yedirme alışkanlıklarımdır. Doktor odasında lolipop ile ödüllendirilen çocuk başka bir zaman doktora gittiğinde ve lolipop almadığında kontrol kalıbı olan lolipop yanında olmadığı için kendini olması gerekenden çok daha fazla stres altında hissedebilir.



Ödül cezayı arttırır: Herhangi bir konuda ödülle iş yaptırılan çocuk, eğer bu işi ödüle rağmen yapmayı reddederse; durum çok daha fazla sinir bozucu olduğundan, ödüle rağmen yapılmaması bekletiyi arttırdığından ceza verilmesi durumu söz konusu olabilir. Ödüle rağmen yapmayan çocuk çok daha fazla ceza alma durumu ile karşı karşıya kalabilir.


Ödül ve ödül miktarı stresi arttırır: Bir şey için sonuna ödül konulması o şeyi elde etmek isteyen kişinin stresini artırır.





Örneğin: Yapacağı bir proje karşısında 10 TL kazanacak grup ile 100 TL kazanacak grup arasında

proje yaparken stres düzeyi karşılaştırıldığında ödülü fazla olan grubun çok daha stres altında oldukları kanıtlanmıştır. Aşırı stres sebebi ile fazla ödül alacak grubun projesi başarısız olmuştur.




Ödül tutum kazandırmaz: Çocuğa bir davranışı yaptırmak istediğinizde çocuk bunu ödülle yapıyorsa esas yapması gereken olgudan uzaklaşır. Ödül istenilen şeyin yapılmasına sebep olur ama o davranışın tutum haline gelmesini engeller. Esas olay araca dönüşür ve ödül amaç haline gelir.

Örneğin: Dişlerini fırçalamak istemeyen çocuğunuza "Bak bu hafta düzenli fırçala sana oyuncak alacağım." derseniz, çocuk dişlerini fırçalar ama bunu ödül için yaptığından diş fırçalama alışkanlığı edinmez.


Ödül kolaya kaçmayı öğretir:  Somunda ödül olduğunu bilen çocuk istenilen davranışın en az olanı ya da zor olmayan halini tercih eder ve kaçışı benimser.

Örneğin: Kitap okuması için teşvik edilme sebebi ile ödül verilen çocuk kütüphanesindeki en ince kitabı seçerek ödüle kanalize olur. Sonuç olarak kitap okumutşur ve ödülü hak etmiştir.


Ödül o davranışa karşı ilgiyi kaybettirir: Bir davranışı yapan çocuk bunun sonucunda ödül alırsa bir süre sonra bu olgu onda alışkanlık ve tatminsizlik yaratır, o davranışa karşı olan ilgisi azalır.

Örneğin: (Özgür bolat bir seminerinde anlattı bunu) Bahçeleri demir parmaklıklarla çevrili bir çift mahalle çocuklarının sürekli bu parmaklıklara çubuk sürterek geçmesinden ve gürültü çıkartmasından bıkmışlar. Yaşlı amcanın aklına bir fikir gelmiş. Çocukları toplamış ve her gün bu parmaklıklara çubukları sürterlerse onlara 1 lira vereceğini söylemiş. Bir süre bir lira verdikten sonra ödülü 0,5 liraya düşürmüş,çocuklar yine parmaklıklara çubuk sürtmeye devam etmişler. Zaman geçtikçe yaşlı amca ödülü kaldırmış. Çocuklar önce tepkisiz kalmışlar ve sonra "Ödül yoksa yapmayız artık." demişler.

Cocuklara odul vermeden nasil yetistirecegiz?

Ödül yerine tanıklık edin nedenini anlatın. 

Çocuklarımızın bir davranışı benimsemesi gerekirse o davranışı neden yapması gerektiğini bilmesi yeterlidir. Çoğu zaman bunu uygulamak insanı zorlasada uzun vadede kendimiz için iyi bir yatırım yapmış oluruz.

Yemek yemeyen çocuğa ödül vermek kısa bir süre sonra çocuğun ödülle bile yememesine sebep olur. Bir süre sonra çok ciddi bir biçimde kısır döngü içine gireriz. Çocuğa neden yemek yemesi gerektiği ve bir sonraki öğüne kadar yemek verilmeyeceği anlatılmaldır.

Çocuğun okula alışması için ona ödül almak zamanla okuldan soğumasına sebep olacaktır. Aldığınız ödüller bir süre sonra işe yaramayacaktır. Bu sebepten çocuğa neden okula gitmesi gerektiği anlatılmalı, duyguları desteklenmeli ve eğer asla gitmek istemiyorsa altında yatan sebepler araştırılmalıdır.


Ödülü her zaman bir şeyi yaptırmak için kullanmıyoruz zaman zaman yapılan şeyi takdir etmek için de ödüle başvuruyoruz.

Peki biz çocuklarımıza hiç mi ödül vermeyeceğiz onları sevindirmek ve motive etmek adına hediyeler almayacak mıyız hiç?

Bunun cevabına gelince çocuğa bir şeyi ne güzel yaptığını anlatmak ve onu takdir etmek için onun yaptıklarını yüceltebiliriz.

Örneğin çok güzel resim yapan çocuğumuza ödül almak yerine resmini çerçevelettirip asmak, evimizi ziyarete gelenlere bunu onun yaptığını söylemek, yaparken neler yaşadığından bahsetmek ve onunla gurur duyduğunuzu ifade etmek; onun yaşadığı güzel şeye tanıklık etmek ve bunu yaparken ne kadar çaba harcadığına değinmek onu güzel resim yaptı diye alınan bir oyuncaktan çok daha fazla motive edecektir.

Ben de çocuğumda ödüle baş vurduğum ve en çok sıkıntı yaşadığım yemek yeme konusunda tutumumu değiştirdim. Bu yazımda neler yaşadığımızı paylaşmıştım. Buna dinlediğim seminerler ve okuduğum birçok kitabın yanında kızımın "Anne bu akşam yemeğimi yersem bana ne alacaksın?" diye sorması ile başladım.

Çocuğunuz küçükken ödül vererek iş yaptırmak size kolay gelse de ileride büyüdüğünde sizi ciddi şekilde dumura uğratıyorlar. Ya da siz ona güzel bir şey yaptığında ödüllendirirseniz zamanla yapabilecekleri şeyleri sadece ödül için yapıp yeteneklerinden bile uzaklaşıyorlar.

Ayrıca ödülle iş yapan yetişkinlerin ödül olmadığı zaman iş performansları düşmüş ve işe adapte olmaları sekteye uğramıştır.

Hayat urada yazan kadar kolay değil tabi ki. Zaman zaman yetişemediğimiz ve ödüle baş vurduğumuz zamanlar oluyor ama ödül hayatımızın merkezinde ise acilen tutum değiştirmek en iyisi.

Bu sebeple ödül yerine sebep anlatmak ve tanıklık etmek daha sağlıklı olacaktır.